A fundación da central hidroeléctrica do Pego Negro e a chegada da "luz" a Baiona e Gondomar enmárcanse na segunda fase da electrificación de Galicia. *1

A primeira fase da electrificación iniciárase en 1882 coa iluminación eléctrica do Arsenal de Ferrol, e terá como segundo fito o ano 1888 coa iluminación dalgunhas rúas do casco urbano de Pontevedra. Ata o devalo do século XIX completouse a electrificación do resto de cidades galegas (Coruña, 1890; Lugo, Santiago e Ferrol, 1894; Ourense, 1895; e Vigo, 1896) así como algunhas poboacións medianas afortunadas con algunha iniciativa pioneira (Mondoñedo, 1893 -primeira hidroeléctrica de Galicia-; Ponteareas, 1895; Betanzos, Tui, Viveiro..., 1896; Vilagarcía, 1899) *2. Esta primeira fase está protagonizada pola xeración térmica e pola total fragmentación das empresas e o mercado (cada localidade tiña a súa empresa, e xeralmente unha única central cunha rede local). 

A segunda fase da electrificación galega comeza co século XX, e caracterízase polo protagonismo das centrais hidroeléctricas (máis rendibles) e pola aparición das primeiras empresas eléctricas e redes supralocais (en 1900, fúndase a Sociedad General Gallega de Electricidad). Deste xeito, durante a primeira década do século XX a electricidade esténdese ao resto de poboacións medianas de Galicia e moitas das súas bisbarras. *3

Así, no caso da ría de Vigo, en 1901 créase a Electra Popular de Redondela, que coa forza do Salto de Aranza (1901) fornece Redondela e reforza o subministro de Vigo, e axiña chega tamén a Lavadores (1903) e O Porriño (1908); daquela xa se lle sumara a central do Salto do Inferno (Soutomaior, 1906). Á península de Morrazo a "luz" chegou en 1904 dende o Salto de Almofrei (Cotobade), vía Pontevedra, da man da compañía La Hulla Blanca. *4

Detrás destas dúas compañías (así como da SGGE) estaba o magnate Laureano Salgado, "o rei dos saltos de auga"; que será o mesmo que no 1908, co Salto do Pego Negro, leve o subministro ás vilas e lugares do Val Miñor. Laureano Salgado foi un pequeno comerciante de Caldas de Reis, que gracias a súa influencia política medrou en diversas actividades empresariais que precisaban de autorización ou concesión pública: construción de peiraos, canteiras, e sobre todo, saltos de auga. *5

Na hemeroteca atopamos varias noticias de como foi o proceso da electrificación do Val Miñor: 

- En setembro de 1906 atopamos a Laureano Salgado en Gondomar "con obxecto de estudar un salto de agua que hai no río Vilaza".

- En marzo de 1907 o magnate xa tiña escollido o lugar onde facer unha "presa de cachotería con mistura hidráulica... no sitio denominado do Coutado, na parroquia de Chaín", e solicita o permiso "para aproveitar 1.500 litros de auga por segundo do río Vilaza". E en xullo dese mesmo ano, solicitude e proxecto de enxeñería do "aproveitamento de auga" son aprobados pola Comisión Provincial do Estado. 

- En agosto de 1907 o que presentou o Salgado foi a solicitude de autorización e proxecto de "liña eléctrica de alta tensión dende a fábrica situada no Pego Negro... ás poboacións de Gondomar, Ramallosa, Sabarís, O Burgo e Baiona que será invertida en iluminación pública e particular, e en forza motriz para industrias". Este proxecto de liña eléctrica seralle autorizado xustamente un ano máis tarde, en agosto de 1908.

- A finais de outubro de 1908 faise a proba de funcionamento da central, e ás 7 da tarde do 31 de outubro inaugúrase o servizo de iluminación pública (incluída a Casa do Concello) na vila de Gondomar. Paradoxalmente, ese serán, as celebracións foron deslucidas pola interrupción do servizo por mor dunha treboada. 

Foi este o primeiro dunha longa serie de incidentes que fainos pensar que o Salto do Pego Negro foi mal deseñado ou dimensionado dende o inicio. Na prensa da época son frecuentes os artigos queixándose da deficiencia do servizo, sendo habituais os apagóns e avarías. E incluso semella que as dúas turbinas da central funcionaba de xeito descontinuo, encorándose a auga de madrugada para despois empregar a forza nas horas precisas, habendo incluso horas sen servizo ningún, e a posibilidade de reservar a potencia para eventos determinados. 

Temos noticia que entre os anos 1916 e 1922 o Salgado pretendeu ampliar o encoro (non temos certeza de se conseguiu). Atopou nisto a firme oposición dos "terratenentes, regadores e muiñeiros" de río abaixo. Xa en 1916  foran "denunciadas as obras executadas por Laureano Salgado, no punto do Pego Negro no rio Vilaza". En 1918, un total de 68 veciños das parroquias de Vilaza, Chaín, Gondomar e Mañufe presentan instancia no Concello de Gondomar contra a "solicitude de autorización presentada por D. Laureano Salgado para elevar a presa de Pego Negro". Debía pretender Salgado co peralte da presa, aumentar o volume do encoro para practicar aquelas soltas que permitían aumentar a potencia do subministro eléctrico puntualmente. *6

Cara 1924 o Salgado tencionou unha segunda vía para aumentar a potencia do salto do Pego Negro. O seu "plausible proxecto de intensificala explotación" consistiu na construción dunha nova canle de derivación totalmente subterránea. Esta custosísima obra, que nunca foi rematada, quizais procuraría aumentalo caudal derivado á central, ou quizais, manter mellor a cota e melloralo sistema da cámara de carga e da tubaxe de caída. *7

A pesares destas deficienzas e conflitos, a pequena hidroeléctrica de Gondomar tivo unha gran sona no seu tempo por motivos alleos ao netamente industrial. Laureano Salgado fixo dela un uso propagandístico para fortalecer a súa influencia no Val Miñor, celebrando nela excursións, mariscadas e banquetes nas que participaban os prebostes da súa rede caciquil como B. Sagasta, Á. Urzáiz, Ramiro Pascual, L. Eijo Garay, A. Palacios, Manuel Losada,... Amais, fose por efecto mediático destas reunións ou polas vontades do "poético" lugar, o encoro do Pego Negro converteuse nun pequeno reclamo turístico do Val Miñor desde os anos da Belle Époque ata ben avanzado o franquismo, sendo visitado por turistas en viaxes organizados ou espontáneos, grupos de universitarios, ou as primeiras asociacións do montañismo galego  (entre elas "Montañeiros Celtas"). Este potencial turístico incluso viuse aumentado co descubrimento ao pé da presa, cara o ano 1924, dunha fonte de "augas bicarbonatada ferrosas arsenicais", que o Salgado e o indiano Manuel Losada barallaron explotar.

A historia da central hidroeléctrica do Pego Negro mudou drasticamente cara o ano 1927; data que nós consideramos a máis probable para o fin da súa actividade produtiva.

Por unha banda, nese ano de 1927, inaugúrase a central do Tambre (de 10.800 kW), e constróese unha liña de 66.000 voltios ata Vigo. E dado que a rede local do Val Miñor xa fora conectada á viguesa cara o ano 1917, cabe imaxinar que a entrada en funcionamento da central noiesa, voltou inecesaria a escasa e irregular potencia o Pego Negro. A autora Rosa Mouriño Pérez , sostén esa mesma vinculación entre a inauguración da central do Tambre e o fin da do Pego Negro. Tamén sinala esta autora que as turbinas do Pego Negro acabaron "trasladándose a Tui". *8

Aquela hipótese vese reforzada pola notable celeridade con que o Salgado lle traspasou a propiedade da central do Vilaza ao Concello de Vigo nese mesmo ano de 1927.

En xaneiro de 1927 unha comisión do Concello de Vigo visitou o Pego Negro interesada en estudar a concesión de Salgado para o abastecemento de auga dunha cidade que medraba apresuradamente e padecía cíclicas secas estivais.

En xuño de 1927 o pleno do Concello de Vigo decide "adquirir por 500.000 pesetas o salto do Pego Negro", mediante o pago a Salgado de "obrigacións do empréstito municipal". Esta decisión voltou atopar coa resistencia do labregos que aproveitaban as augas do río para os seus cultivos. Primeiramente os veciños da parroquia de Zamáns percorreron as redaccións dos xornais de Vigo coa súa protesta. Seguidamente, veciños do mesmo Zamáns xunto cos de Vilaza, Mañufe, Gondomar e da Ramallosa, constitúense nunha comisión permanente para que "O Val non se quedara sen augas...(e) defender o noso dereito a vida...", e evitar "o amargo pan da emigración". Esta comisión veciñal conseguiu o apoio do Concello de Gondomar nun pleno extraordinario, no que tamén se decidiu interpelar aos concellos de Nigrán e Lavadores. Semella que finalmente o Concello de Vigo, ante a presión popular, decidiu "indemnizar aos agricultores que resulten prexudicados por pasar os seus terreos de rego a sequeiro..., aínda que sexa por humanidade".

Non obstante, o aproveitamento da auga para abastecemento de Vigo non se fixo directamente da presa do Pego Negro. Nos estudos iniciais proxectouse a captación dos 60 l/s precisos de diversos "mananciais da conca de Vilaza" (noutra noticia fálase de 110 l/s). Non temos certeza de cando e como se acometeron estas captacións: en 1927 prevíase telas en funcionamento no 1929; e no 1929 adiábase a entrada en funcionamento para o 1931. Na inmediata posguera, constróese unha nova presa e levada do río Zamáns no lugar da Pasaxe, que foi a que serviu á traída de Vigo ata que no ano 1960 eríxese o encoro de Zamáns. *9

En calquer caso, a central hidroléctrica do Val Miñor xa non funcionaría en 1931 , xa que daquela "por non se ter construído as obras correspondentes, instrúese expediente de caducidade da concesión outorgada á Laureano Salgado para o aproveitamento de 1.500 litros por segundo do río Vilaza, no sitio do Pego Negro...". 

Máis tarde, no ano 1949, durante outro episodio da "pertinaz sequía (sic)", o Concello de Gondomar "dado o problema de rego das propiedades dos levadores das augas do Pego Negro dende que o Concello de Vigo as expropiou", solicita ao de Vigo a "cesión en venta do encoro do Pego Negro....por termo de vinte anos prorrogables", cousa que consigue en 1950 mediante o pago dun canon anual de mil pesetas. Así pois, todo parece indicar que a presa, caseta e levada que se atopan actualmente (e funcionan) no lugar de Barreiro, foron construídas nesa xeira sobre a ruína do antigo edificio da central. *10