A tradición cerámica de Nigrán.

A fábrica e barreiros principais de CENIR están nunha ampla zona baixa de solos arxilosos, coñecida coma A Telleira (tamén dito en plural), da que dende antigo hai noticias de extracción de arxila e fabricación de tellas, e no que tamén atopamos outros nomes cerámicos como, Barral, Barreiro/a e Fornos.

Amais desta toponimia, temos tamén outras evidencias da importancia da industria cerámica en Nigrán ao longo dos tempos:

- Unha recente escavación nunha parcela do xacemento romano de Panxón, na praia da Madorra, ten descuberto restos dun alfar romano, que semella dunha dimensión considerable a nivel rexional. *1

- No catastro de Ensenada da freguesía de San Fiz de Nigrán, aparecen "Dos hornos de cocer teja, el uno al sitio do Calbario, propio de la Cofradía de las Ánimas (...) y el otro, al sitio de la Iglesia, dicen propio de don Antonio Carlos de Castro, (...) y además de dichos hornos de teja hay otro al sitio da Tejera y campo da Benposta, propio de Don Mathias Suarez de Brito, vecino de la expresada feligresía de San Phelix de Nigrán el cual se halla arruinado hay años...". 

- A uns 200 m ao oeste da ubicación da cheminea, semisoterrados nun talude da rúa Canido, quedan o resto de varios fornos con paredes de ladrillo de feitura antiga.

- Nun artigo de 1910, fálase "das mulleres de Baredo dobregadas coa carga da leña, combustible para as telleiras de Nigrán" coma un arquetipo do Val Miñor.

A fabricación de elementos de cerámica para a construción é unha industria moi básica e antiga, que ten evocionado dun xeito moi gradual ao longo dos séculos. Así, na Galicia da época da CENIR é moi difícil definir unha fronteira nítida entre as "telleiras" tradicionais e as modernas "fábricas de ladrillos"; sendo moitos os casos nos que a unha telleira tradicional vanse incorporando gradualmente pequenas melloras (muíños, amasadoras e extrusadoras mecánicas, camións, secadoiros con calor artificial, fornos de cocción continua....) ata acadar o mesmo nivel que unha "fábrica de ladrillos" de nova planta. *2

A fundación de Cerámicas de Nigrán S.A.

Quizais poderiamos fixar a fronteira entre o tradicional e moderno no sector da cerámica da construción no emprego do forno continuo. E aínda que non temos unha data e datos precisos, semella que este salto tecnolóxico aconteceu nas telleiras de Nigrán na década de 1940.

- Cara o ano 1941, e segundo a memoria da familia Álvarez-Blázquez, cos poucos cartos aforrados por Xosé Mª Álvarez Blázquez no seu desterro en Zamora, xunto con parte do diñeiro da venda da casa familiar de Tui e prestamos bancarios, o conxunto dos irmáns fíxose coa propiedade e explotación directa dunha "fábrica de cerámica e tellas do lugar da Barreira";  que sería dirixida por Xosé Mª coa axuda de Alfonso.

Ao parecer o negocio ía ben, ata que no ano 1945 "A neglixencia dun enxeñeiro (que presentara unha titulación falsa) descoñecedor do oficio, por mor dun exceso de carga de caolín de gran pureza que se extraía nun principio da praia de Lourido e despois no citado lugar da Barreira, provoca o estoupido dun novo forno no que investiran un importante capital".

Neste relato atopamos un indicio de que quizais os irmáns Álvarez-Blázquez instalaron un novo forno de alta temperatura para a cocción de caolín, alimentado, non por leña como os tradicionais, senón por un combustible moderno (quizais gas, o que explicaría a "explosión"). Tralo estoupido do forno, a familia Álvarez-Blázquez decide vendela propiedade da fábrica. *3 e 4

- Por outra banda, sabemos que nesas mesmas datas, a Suárez Eire Compañía Limitada de Vigo adquire en sucesivas compras un gran número de parcelas no lugar de Fornos, tanto ao sur coma ao norte da estrada de Telleiras a Canido , así como na Barreira de Ceán, e nos campos de Canido, para adicalos "á extracción de caolín e barro branco". Entre estas moitas parcelas, no ano 1947, a Suárez Eire adquírelle unha de 248 m2  no lugar de Fornos a Xosé Mª Álvarez Blázquez. *5

- Nese mesmo ano 1947, a Suárez Eire, mediante o seu "socio-xerente" Leovigilo E. Blanco, presenta proxecto, para (sobre unha antiga instalación) erixir unha moderna fábrica de ladrillos baixo o nome de Cerámicas de Nigrán Reunidas/CENIR. Non temos certeza de se esa fábrica reformada pola Suárez Eire no 1947 foi a explotada polos Álvarez Blázquez entre 1941 e 1945, ou outra distinta. *6

A diferenza do que acontece cos Álvarez-Blázquez, detrás da Suárez Eire hai unha familia con longa tradición empresarial e relación directa coa cerámica de construción. Nas primeiras décadas dos século XX, Marcelino Suárez González, xunto co seus irmáns Leandro, Bienvenido e Benito, estableceu un pequeno emporio galego na produción e o comercio de mercadorías masivas: carbón, cal (tiñan minas e fábrica: Caleras de Valdeorras), abonos químicos, sal, cemento,... Leandro Suárez González, xunto co seu sobriño Vicente Suárez y Suaréz, establecéronse en Vigo cara 1910; primeiro como almacenistas de carbón, e despois tamén como navieiros (Marítima Suárez SA). *7

Dentro desta rede empresarial familiar, cara o ano 1935, ao primoxénito de Leandro, Tomás Suárez Eire, tocoulle ocuparse do comercio local en Vigo, para o cal tivo un gran almacén en Marqués de Valadares (e despois no edificio familiar na Praza de Compostela) no que vendía abonos químicos, cal, area, cemento e outros materias de construción entre os que destacaba a tella plana "de Alicante". 

Para este sección do negocio da familia Suárez en Vigo, no ano 1941, fúndase a Suárez Eire Cía. Limitada, da cal será socio Leovigildo E. Blanco. Era Leovigildo, xunto co seu irmán Herberto, outro importante comerciante vigués, especializado en maquinaria e instalacións de pozos e bombas de auga; ou sexa equipos precisos para as canteiras de arxila modernas. En outono de 1947 (probable data de inicio da produción da nova factoría de Nigrán) Leovigildo Blanco foi designado "vocal directivo do grupo de terras cocidas" do sindicato vertical da provincia.

A explotación da CENIR mantívose en mans da Suárez Eire ata finais da década de 1950; cando se produce un gradual traspaso dalgúns dos seus bens en Nigrán a unha nova sociedade formada por Ángel Valverde Prado, Marcial Peralba Cabaleiro e Anselmo Cabello Rodríguez, que no ano 1958 tiñan constituído  Cerámicas de Nigrán Reunidas SL. A nova CENIR SL, naceu cun capital de 1.020.000 ptas., repartido en tres partes iguais. O obxecto da sociedade era"Todo o relacionado coa cerámica en xeral, materiais de construción, concesións mineiras e a súa explotación, e execución de toda clase de obras, incluso as de carácter público e tanto no seu aspecto industrial como mercantil".

Na inscrición no Rexistro Mercantil do ano 1958, fíxase como sede social o "lugar de Tejeras o Telleira", pero en realidade non é ata 1961 que se fai a escritura do traspaso da propiedade da fábrica da Suárez Eire a CENIR SL. *5 e 8

Desta sociedade unicamente o porriñés Marcial Peralba Cabaleiro tiña relación co sector cerámico; o seu pai Marcial Peralba Fontáns fora un dos tres socios fundadores de Cerámica MAS  no Cerquido de Porriño, e tamén tivo negocios como contratista de obra pública. Marcial Peralba Cabaleiro amais de participar en CENIR e chegar a ser vicepresidente da MAS, tamén foi contratista de obra pública, e cofundou PERSA, un moderno comercio de cerámicas de construción "multimarca".

Ángel Valverde Prado, nado en Gondomar no 1893, era o socio con maior experiencia empresarial e vencello con Nigrán. Cara 1910, xunto co seu irmán Jesús e outros amigos fundaron Sociedad de electricidad Jesús Valverde & Cía: unha pioneira da electrificación de Galicia e España (tiña sedes en Vigo e Madrid). Esta empresa (coa súa filial Cía. de Suministros y Montajes Industriales) comezou facendo instalacións de redes e equipos eléctricos, pero que axiña pasou tamén os negocios de distribución e produción eléctrica así como o comercio de equipos, maquinaria e electrodomésticos. Os irmáns Valverde tamén tiveron a Electra Alto Miño e a Distribuidora Novium de Electricidad, e participaron na fundación da Distribuidora Gallega de Electricidad SA, da cal Ángel tivo o cargo de xerente. Ángel tamén participou na antiga fábrica de lámpadas Iria SA (Padrón), da cal despois transferiu a maquinaria para participar na madrileña Romachelar SA. No ano 1939, establece nos baixos da súa casa en Vigo La Iberia Industriosa SA, adicada a fabricación de tintas, ceras e outros produtos químicos. No 1945 participa na fundación da viguesa Vidrios La Florida; empresa na cal tivo como socio a Antonio Valcarce García, co que tamén participará nos Tranvías Eléctricos de Vigo SA e na refundación do Banco de Vigo (ano 1953). Tivo tamén serradoiro hidráulico en Couso (Gondomar), fábrica de xeo en Ribeira, bateas en Rande,...; e cara o final da súa carreira, moitas empresas inmobiliarias e construtoras, entre as que destaca TEPSA. *9

O terceiro dos socios era Anselmo Cabello Rodríguez, un aparellador, que a diferenza do que acontece con outros dous socios, non figura en ningunha das escrituras e expedientes administrativos da CENIR SL. Semella Anselmo un socio de palla, que de feito, no ano 1972, lle vende a 1/3 parte das súas accións a Marcial, que inmediatamente llas vende aos irmáns Fernández-Fernández de Tui, unha familia que tiña de antigo telleiras e fábricas de cerámica no Baixo Miño.

O fin de CENIR SA.

O fin de CENIR chegou cara 1972, cando o matrimonio formado por Diego Martínez Estévez e Elvira Argüelles Fernández compran a parcela da fábrica e outras anexas para adicalas a un "gran poboado turístico". 

Pero por varios indicios semella que o declive de CENIR foi anterior:

- a partir de mediados dos anos 60, a CENIR tivo conflitos e difíciles acordos cos veciños e concello de Nigrán, que demoraron a expropiación e explotación dos barreiros dos polígonos de Canido, Panjolín e Paradellas.*10, 11 e 12.

- en 1970 varias propiedades de CENIR foron embargadas xudicialmente por unha débeda desta con Instalaciones cerámicas y aplicaciones mecánicas SA. *5

- en 1971, prodúcese a caducidade da concesión mineira de Panjolín "por falta de pago do canon de superficie". 

Incluso é posible que actividade industrial en esmorecese moito antes, e que en realidade, chegado un punto, Marcial Peralba (daquela asociado cos Fernández-Fernández tamén na Cerámica MAS) tan só explotase os barreiros de Nigrán e as areas de Gaifar para vender ou transformala materia prima noutras fábricas súas. Así nunha alegación dun veciño no ano 1966, dise "que toda esta zona está conceptuada como turística, que ofrece para Panxón e Praia América un gran provir e unha boa fonte de ingresos para todos (...) superiores aos que o señor Peralba obterá coa explotación de arxila para a cerámica que ten instalada en Nigrán e que de feito non consume caolín". *12 e 13.