Antecedentes.

A instalación no ano 1926 deste cargadoiro de minerais en Rande está vinculada á reactivación da minería do ferro en Lugo acontecida a finais do século XIX. Cara 1880, certas innovacións na siderurxia europea permiten por primeira vez o emprego industrial dos típicos ferros fosfóricos galegos, que ata entón tan só tiñan saída nas ferrerías tradicionais locais. Axiña, empresarios vascos, ingleses e doutros países europeos comezan a explotar aqueles xacementos que tiñan máis fácil comunicación.

Este é o caso das minas da Silvarosa (Viveiro) e Vilaoudriz (A Pontenova), no que as compañías estranxeiras axiña construíron os seus sistemas de transporte e cargadoiros (en Viveiro e Ribadeo). Pola contra, a outra área con tradición ferreira, a do sur da provincia de Lugo (Quiroga, Lemos,...), houbo de agardar, xa que os custos de transporte eran moito máis elevados. *1

As minas da Serra do Freixo, no concello de Monforte de Lemos, xa eran coñecidas de antigo, e hai testemuña documental da súa explotación dende cando menos o século XV. *2, 3 e 4

A Compañía General de Galicia S.A. (1912-1925).

Cara 1898-99, cando xa ningunha das ferrerías funcionaba no lugar, o empresario lucense Julio Núñez González *5 (as veces asociado con elementos foráneos) comeza a xestionar dereitos de minas de ferro e outros metais ao norte e sur da provincia de Lugo; entre elas, varias en Freixo-Marcelle. No 1911, un primeiro estudo realizado polo enxeñeiro Alfredo Lasala desprende unha boa calidade e cantidade de ferro no Freixo, que faría rendible a súa explotación industrial se se lograse solucionar o problema do transporte. 

Para isto non bastaba co capital do Julio Núñez. En xuño do 1912, este asóciase con Ricardo Rodríguez Pastor (da "Banca Pastor")*6, José Mª Miranda Luaces (do "Banco de Galicia y Buenos Aires")*7, Pedro Romero (da "Banca Romero Hermanos") e outros empresarios galegos, para fundala "Cía. General Minera de Galicia SA". O capital desta compañía sería de "2.000.000 de pesetas, en 20.000 accións de 100"  subscritas de forma "simultanea en Galicia e Bos Aires". O banqueiro ourensá Pedro Romero será nomeado xerente, e o devandito Lasala director técnico. 

Sen perda de tempo, no mes de xullo inícianse os primeiros traballos de extracción de mineral, así como as negociacións coas dúas compañías de ferrocarril que operaban en Monforte (a "do Norte" e a "de Ourense"). Fechar axiña un acordo firme e vantaxoso cunha das compañías de ferrocarril era crucial, xa que disto dependía dúas instalacións máis: un sistema de transporte dende a mina ata unha estación de carga nunha das dúas liñas de ferrocarril que pasaban preto (a de Monforte á Coruña, ou a de Monforte a Vigo); e consecuentemente, un cargadoiro nun ou outro porto de destino. Así pois, nos anos seguintes A Coruña e Vigo disputáronse a construción dun cargadoiro para exportar o ferro do Freixo. Non obstante, aquel acordo demorouse, e a finais de 1913 os traballos das minas do Freixo avanzaban paseniño, mentres o mineral extraído amoreábase sen poder ser exportado *8.

Ao ano seguinte estopou a I Guerra Mundial, aparecendo serías dificultades no transporte marítimo internacional. O volume e valor das exportacións galegas de ferro caeron drasticamente. *1 e 9  

O fin da I GM non significou unha inmediata recuperación dos fluxos e prezos do mineral de ferro no mercado internacional. En consecuencia, os custos do transporte convertéronse nunha dificultade insalvable para a General Minera de Galicia, que nunca retomou o plan de explotación das minas do Freixo.

A Compañía de Mineral de Hierro de Galicia S.A. (1925-1936):

Foi preciso agardar ata os anos 1925 e 1926, para que unha nova sociedade, a "Cía. de Mineral de Hierro de Galicia SA", realizase os plans deseñados lustros atrás por Núñez e Lasala.

Non coñecemos moitos detalles sobre a orixe desta empresa mineira, fundada en Madrid, pero con domicilio fiscal en Monforte. Un artigo da época sinala que esta SA pertencería a "un trust formado por catro enormes fábricas alemás do aceiro, Thyssen, Phocnis, Reisische e Rhine Elba", pero tamén tivo que ter participación galega, xa que noutro xornal atopamos ó Julio Núñez designado coma conselleiro.  Noutro artigo sinálase que a minas do Freixo foron obxecto dun "arrendamento"  pola compañía galega á alemá, e que daquela, a compañía estranxeira xa tiña chegado a un acordo coa empresa de ferrocarril, para sacalo mineral dende Vigo mediante "un peirao en condiciones para o embarque ". Neste tempo tamén estaba claro que a dirección da explotación sería de Fiedrich Wilhelm Cloos.

Este enxeñeiro alemán, que algúns xa sitúan asentado en Monforte durante a I GM *11, tivera xa unha fonda experiencia na minería do ferro de Galicia. No ano 1899 foi designado director das minas da Silvarosa, explotadas pola "The Vivero Iron Ore Co. Ltd.". Foi precisamente F. W. Cloos o responsable de que nese mesmo ano nestas minas da mariña lucense instalárase un teleférico de 6 km e o cargadoiro da Insua. *3, 10 e 12

A diferenza da época baixo dirección galega, coa chegada do capital alemá, os sucesos da explotación do do Freixo correron fulgurantes. En xaneiro do 1926, xa estaban erixidos os 8 km de "cable transportador" entre as minas do Freixo e a estación de Canabal. En marzo do 1926, é concedida a autorización para construír o apartadoiro do ff.cc. en Rande. Polo estado que se aprecia na foto do Vida Gallega do 10 de abril 1926, nesas datas a obra de formigón do cargadoiro xa estaba rematada; faltaría quizais aínda a parte metálica, para a cal se obtén autorización en xuño.. Entre tanto, o 20 de xullo chegaba o primeiro cargamento de "10 vagóns con 20 toneladas". Tras unhas semanas para completar a provisión suficiente, o 27 de setembro o vapor mercante "Estoril" realizaba o primeiro cargamento de"3.300 toneladas para transportalas a Roterdam, dende onde serán conducidas a Alemaña".

Ata mediados de 1931, as minas do Freixo e o cargadoiro de Rande funcionaron a cheo. Para facer unha idea das dimensións e expansión da explotación, cabe sinalar tres datos: En xullo de 1936, F. W. Cloos obtén a autorización para explotar 360 pertenzas mineiras en Marcelle. No ano 1930, Minerales de Hierro de Galicia era a 44º maior empresa de Galicia (a 7ª mineira) cuns activos netos de 1.456.000 pesetas *13. Entre setembro de 1926 e agosto de 1931, dende o cargadoiro de Rande exportáronse 236.000 tns de mineral (a práctica totalidade para Alemaña) *2.

O que detivo esta traxectoria foi a acción dos preto de 300 mineiros do Freixo, que tras longo tempo reclamándolle á empresa e autoridades públicas melloras salariais e das condicións laborais, inician en xullo de 1931 unha folga indefinida. Esta folga enquistouse e recruouse no tempo, durou uns dous anos, e houbo incluso un atentado con explosivos no domicilio de Cloos (daquela xa cónsul da Alemaña nesta vila) e sabotaxes do teleférico e o tendido eléctrico *4 e 14. Aconteceu que neses anos deuse unha suba dos prezos do transporte e certa debilidade do mercado internacional, de tal xeito que cara 1933-34 tamén se paralizaron por decisión empresarial as minas da Silvarosa e Vilaodriz *15.

Minerales Galaicos S.A. (1936-1959):

Paralelamente, a industria siderúrxica alemá subsúmese na maquinaria bélica do estado nazi, e o propio Cloos convértese nun significado axente do réxime nazi en España. Quizais débase a estas mudanzas en Alemaña o cambio da razón social da explotadora do Freixo e o cargadoiro de Rande, que no ano 1936 pasa a ser "Minerales Galaicos S.A.". Esta nova empresa ten exactamente o mesmo obxecto e domicilio da Cía. de Minerales de Hierro de Galicia. *11

No ano 1939, Minerales Galaicos retoma brevemente as labores no Freixo, pero antes de que se teña preparado un novo cargamento estoupa a II GM, dificultándose a exportación por vía marítima ata Alemaña *16.

Hai fontes *3, 11 e 17 que sinalan que as minas do Freixo e o cargadoiro de Rande estiveron activos durante a II GM, pero as estadísticas oficiais non recollen tal actividade, e anos despois inciden na súa parálise *18. Moitas son as lendas sobre embarques de volframio dende o cargadoiro de Rande *19, e é difícil imaxinar que o enxeñeiro de minas e cónsul F.W Cloos non estivese involucrado no seu tráfico, pero o certo é que non se coñece proba documental de ambos puntos e quizais o que haxa sexa unha confusión co alemán da conserveira de Rande, Otto Gerdtzen, que si participou no negocio do volframio cunha mina en Silleda. *20 

Así pois, probablemente o cargadeiro e Rande estivese totalmente inactivo durante a II GM, e incluso durante uns cantos anos máis. Ao acabar a II GM, os bens de ambas empresas relacionadas co Freixo, así como a persoa de F.W. Cloos, foron reclamados polos aliados como axentes nazis *11 e 21. Mais o réxime de Franco non cedeu inmediatamente. Cloos continuo sendo un significado persoeiro da vida monfortina ata a súa morte no 1949 e a intervención de ambas empresas demorouse uns cantos anos. Finalmente, entre o ano 1948 e 1950, as accións estranxeiras de Minerales Galaicos son expropiadas e sacadas a poxa polo estado franquista.

Algunhas publicacións indican que nese ano 1948 retomaríanse as labores no Freixo baixo a refundada Minerales Galaicos S.A. *3 e 10, pero unha vez máis as estadísticas oficiais atrasan o inicio das labores extractivas e a exportación ata o 1952 *22. Como na época anterior, o destino do mineral de ferro seguía a ser os altos fornos alemáns.

Esta nova xeira truncouse axiña. Por diversas razóns (crise do canal de Suez, creación da C.E.C.A.,...) o ferro do Freixo non tivo a saída agardada no mercado internacional. No ano 1957, o Ministerio de Industria sinala que "O grupo Minero do Freixo ten amoreadas uns milleiros de toneladas con dificultades para a súa venda" *23. Efectivamente, semella que a derradeira carga feita en Rande foi a do mercante holandés "Iberia" en marzo do 1958.

No ano 1959 paralízanse definitivamente os traballos no Freixo. Finalmente, a concesión do cargadoiro caducou no ano 1967. Arredor desa data a estrutura metálica foi desmantelada, fincando no lugar a de formigón e pedra. *24