Tipo
Baleeira
Sector
Pesca
Uso actual
Baldío
Concello
Cangas
Parroquia
Darbo
Lugar
Balea / Congorza
Enderezo
Non procede
Coord.
N 42º14'60'' O 8º47'21'' GPS: 42.2499, -8.7891
Primeiros traballos de esnaquizamento dun cetáceo. Foto Llanos, Arquivo Etnolóxico de Ribadavia, datada ca. 1960.
Vista aérea da baleeira da Massó de Cangas. Autor descoñecido, datada ca. 1970.
Esnaquizamento dun rorcual. Arquivo Manuel Hermelo, ca. 1970.
Historia
Fundación
1955
Feche
1983
Fundador
Massó Hermanos S.A.
Vista aérea do complexo da Massó en Cangas. Arquivo Museo Massó. Ca. 1955.
Arponeiro "Lobeiro" con balea encostada. Arquivo Manuel Hermelo. Datada ca. 1960.
Bote guíando a peza ata a plataforma de izamento. Arquivo Manuel Hermelo. Data descoñecida.
Izado dun rorcual. Arquivo Manuel Hermelo, Aproximadamente anos 70
Rorcual común no final da rampla. Foto Félix Lorrio. Ano 1978.
Encetado dun cachalote. Arquivo Manuel Hermelo. Anos 70.
Reseña
A caza de cetáceos en Galicia foi introducida por mariñeiros vascos no século XIII e seguidamente adoptada por galegos. Ambos grupos de mariñeiros a practicaron asiduamente ata o esquilme dos caladoiros galegos no tránsito dos séculos XVII ao XVIII.
Esta actividade rexurdiu no xeito industrial no inicio do século XX, desta volta coa asociación de empresarios noruegueses e españois. Entre os anos 1924 a 1927, un buque factoria (o “Alfonso XIII”) fondeou na temporada de caza na ensenada de Barra, onde era suministrada por varios arponeiros que cazaban rorcuais e cachalotes que pasaban nas súas migracións anuais por enfronte das costas galegas.
A baleeira de Punta Balea foi a última peza do complexo industrial dos Massó en Cangas. Inaugurada en setembro de 1955, a instalación desta baleeira fíxose aproveitando a oportunidade do desmantelamento da de Benzú (Ceuta) tralo agotamento do seu caladoiro no ano 1954. De Marrocos viñeron a maquinaria (5 autoclaves, 1 fundidor de graxa Hartmann e 5 depósitos) asi como man de obra cualificada.
Inicialmente Massó non contaba con buque baleeiro propio, e a provisión de cetáceos dependeu do “Lobeiro” e outros arponeiros dunha empresa que tiña os dereitos de caza entre o Miño e Estaca de Bares: Industria Ballenera SA. A cooperación entre Masso e IBSA (que tamén posuia a factoria de Caneliñas) foi tal que no ano 1971 a baleeira de Masso, intégrase en IBSA.
A caza de cetáceos mostrouse como unha moi lucrativa actividade, de tal xeito que Massó fundou en 1965 outra baleeira en Morás (Xove) que funcionou ata 1976.
O fin da baleeira de Cangas en 1983 (así como a de Cee, en 1985), viu dada pola toma de conciencia no esquilme dos cetáceos (amais, en 1980 un atentado ecoloxísta afundiu os arponeiros IBSA I e II no porto de Marín) que tivo o seu colofón na sinatura no ano 1982 da “moratoria internacional da caza da balea”, que entraría en vigor no inicio de 1986.
Calcúlase que nos intervalo de 60 anos e 37 temporadas que durou de caza industrial da balea, en Galicia capturáronse e tratáronse uns 13.000 cetáceos (algúns deles alevíns) *1.
Procesos
e
produtos
A temporada de caza comezaba en abril e remataba en novembro. O centro do caladoiro atopábase a 40 ou 50 millas ao noroeste de Fisterra. Os arponeiros mataban un ou varios animais que amarraban ao seu costado, ainda que pasadas as 14-15 horas o animal comezaba a descompoñerse. Unha vez en porto o arponeiro deixaba os animais (no caso dos rorcuais de ata 27 m e 120 t) amarrados nuns flotadores enfronte a factoría ata que, chegado o turno de despece, uns botes achegabaos a rampla para ser izados por un chigre.
Unha vez na plataforma, un equipo de 25 homes e mulleres procesaban o animal nunhas poucas horas. Os homes, coa axuda de grandes coitelos, ganchos e o mesmo chigre, separaban grandes pezas de graxa e músculo. A graxa era seccionada na mesma plataforma e enviada a fundir nos autoclaves, decantada e depositada (nun depósito xeral ou en barris). Mentres que a carne eran levados a unha plataforma alta, onde as mulleres separaban, despelaban e conxelaban as pezas de carne proveitosa.
O producto estrela era a graxa dos cetáceos, a cal fundíase en grandes autoclaves e almacenábase nun gran depósito e barrís na mesma mesma factoría, e noutros casos era levado a outras industrias (como AFAMSA ou AUCOSA). Dos cetáceos obtíñanse aceites de diversa calidade, unhas para o consumo humano como parte de margarinas e outras calidades para usos industriais varios (xabóns, lubricantes,...).
A carne de balea inicialmente era un subproducto pouco valorado (tentouse introducir con pouco éxito no mercado español), e incluso a de cachalote empregábase xuntamente coas visceras e peles e osos (que eran calcinados) para fecer fariñas de pescado, pensos animais e fertilizantes. Isto mudou a comezos dos anos 70, cando foi posible a súa exportación a Xapón (de Xapón a Cangas viñeron carniceiros especializados) e as carnes máis valiosas eran seleccionadas e conxeladas na mesma Massó de Cangas ou na AUCOSA de Vigo.
Outro producto moi valioso, aínda que escaso, era o “ambar gris”, extraído dos intestinos dos cachalotes, e empregado en perfumería.
Maquinaria
conservada
O "Ibsa Uno", renomeado como Souther Actor, é conservado e empregado polo concello noruegués de Sandefjord
Materalia
Non se coñece
Arquitectura
Superficie parcela
60.000 m2 (complexo)
2440 m2 (só baleeira)
Sup. ocupación
Descritiva-
No conxunto da baleeira de Massó en Cangas pódense diferénciar os cinco elementos arquitectónicos seguintes:
- Nave de tallado: en orixe, unha simple plataforma feita de pedra, duns 70x20 metros, forrada de madeira para facilitar o arrastre das capturas e as súas talladas. A finais da década de 1970, a plataforma foi cuberta con armaduras de cemento pretensado e pranchas de fibrocemento e tapiada, ata media altura con bloques de cemento e, de aí para arriba, con pranchas de fibrocemento. A altura desta nave é de arredor dos 10-12m. Esta mesma reforma incluiu, no fondo do espazo, a separación dun cuarto, elevado uns 70 cm, cunha mesa-plataforma, duns 3x10 m e 60cm de alto, para o esnaquizamento das graxas e restos de segunda calidade; este cuarto e a mesa-plataforma están conectados co espazo principal por ramplas. A nave de tallado prolóngas ate o mar cunha rampla duns 15 x 40 m, en orixe tamén forrada da madeira, despois pavimentada de cemento.
- Conxunto oriental de tres naves: no extremo leste, dispóñense un conxunto de tres naves duns 7x21 cada unha, e unha altura duns 10 metros . Están as tres sostidas con estrutura de formigón armado de 30cm de grosor, sobre o que erixiu unha teitume feita con armaduras de madeira ao xeito tradicional, pero cuberto con fibrocemento; as paredes exteriores son de blocos de formigón. Nestas naves era onde se traballaba a carne e graxa de primeira calidade, e é aquí onde estaban as mesas onde traballaban as mulleres o miudo da carne e graxa, e o cuarto onde se conservaba a carne en xeo, ademais de outras dependencias como os aseos e a forxa. Neste conxunto, na nave inmediata a plataforma de tallado, había un corpo de dúas alturas, que albergaba a maquinaria para fundir a graxa.
- Conxunto occidental de dúas naves: no extremo oeste, eríxese un conxunto de dúas naves duns 35x5.5 m. e semellantes técnicas constructivas ao anterior. Na nave pegada a nave de tallado sobresae un corpo de dúas alturas no que obtiñan as graxas de segunda e calcinaban os demais restos dos animais. Nesta nave, na parte dunha altura, atópase a balsa de decantado da graxa, duns 240 m2, e cando menos 3-4 m de profundidade.
- Ghalpón. No recuncho noroeste (onde anteriormente estaba a caseta da maquina de vapor) atópase unha pequena nave de 65 m2 que ten anexa a chimenea de ladrillo.
- Explanada norte, por onde se accedia as diversas partes e se alamacenaban os barris de aceite.
Planos
Estado de
conservación
Estado xeral: regular.
As reformas do ano 78 desvirtuaron o conxunto inicial.
Desparicion da maquinaria e outros elementos metálicos.
Conservanse algúns elementos de madeira como as armazóns do teito, mesas de traballo e plataformas.
As estructuras de formigón armado e parametos de formigón en bo estado.
Derrubes locais das cubertas na nave de tallado.
Derrubes amplos nas cubertas das naves leste e o oeste.
O entaboado atopáse levantado en boa parte plataforma, mentres que na rampla de izado está baixo un pavimento de formigón.
Os elementos petreos: fundamento da plataforma, recheo e muros do dique exterior, en bo estado, excepto a parte baixa da rampla.
Cheminea de tixolo enteira, pero presenta unha fenda na cara norte.
(evaluado en verán de 2017)
Data e orixe descoñecido.
Extraido de “Estudo de usos públicos e sociais para a recuperación natural e patrimonial do ámbito do Salgueirón”. Autor: "Oitava illa". Ano: 2007.
Vista aérea da baleeira, varadoioro e outras naves da Massó Foto Eduardo Berea. Ano 1993.
Exterior da nave de tallado, conservando ainda as planchas cobertoras. Foto Eduardo Berea. Ano 1993
Rampla de izado e nave de tallado. Foto Uxío Reinoso. Ano 2010
Vista da baleeira dende o mar. Foto Manuel Lara. Ano 2010
Interior da nave de tallado. Foto Uxío Reinoso. 2010
Vista do conxunto dende a explanada norte. Foto Uxío Reinoso. 2010
Cívica
Visitable
Só exteriormente
Uso actual
Baldío
A parte costeira é concesión privada en dominio público.
A parte interior é propiedade privada.
Propiedade
Proteccion histórico-cultural
Ningunha
Afectación
urbanística
- Parte do complexo Masso atópase no Dominio Público Maritimo-Terrestre. Ver plano
- O Planeamento Urbanístico que afectaba ao complexo Masso caiu coa ilegalización do PXOU en 2005. Dende entón non se desenvolveu ningún novo planeamento que afecte a UA 27 na que está inclusa a baleeira. Ver Plano.
JULIAN ADAN, EVA(coord.) "Estudo de usos públicos e sociais para a recuperación natural e patrimonial do ámbito do Salgueirón". A Oitava Illa. 2007
Proxectos de
reutilización
Coñecer máis
* Complexo Massó Cangas:
- Salazón da Congorza.
- Poboado de traballadores.
- Hotel.
- Almacén.
- Conserveira.
- Salazón de Paganini.
- salvavidas do arponeiro “Lobeiro” .
- canón arponeiro.
- salvavidas do arponeiro “Caneliñas”.
- fotografía arponeiro en acción .
- fotografía do arponeiro “Lobeiro”.
* Buque baleeiro:
- "Southern Actor" (anteriormente "IBSA uno") en Sandfjord (Noruega).
* Factorias AUCOSA:
- en Punta Chapelisa.
- en Beiramar.
* Factorias AFAMSA:
- no recheo de Guixar.
- en Lavadores.
Patrimonio
relacionado
* Reportaxe xornalístico aos arponeiros Plácido Montenegro e Francisco Alfaya. Ano 2010.
* Testemuña de Carmen Fernández Mariño, Pilar Ferrari Parcero, María Villar Lima e María Xesús en: Millán en Cuñarro Pintos, F. (dir.), As mulleres da conserva. Cangas: Asociación Cultural A Cepa. 2009.
* Reportaxe xornalístico, con entrevistas a tres traballadores da baleeira no programa "Pescadores a vista", da TVG. Ano 2018.
* Testemuña de José Lamas Pazó, ex-traballador da baleeira no documental "Massó no recordo", realizado polo 6º de primaira do curso 2013-14 do CEIP A Rúa.
Testemuñas
Bibliografía
* VALDES HANSEN, FELIPE; Los balleneros en Galicia (Siglos xiii al xx). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. 2010. 1
*MUÑOZ ABELEDO, LUISA. "Gaspar Massó Gracía", en Empresarios de Galicia (Carmona Badía, Xan; Coord.). A Coruña: CIEF. 2006.
* AGUILAR VILA, ÀLEX. Chimán : la pesca ballenera moderna en la Península Ibérica. Barcelona: Universitat de Barcelona. 2013.
* CUADRADO GAGO, J. PEDRO. “Baleeira – Cangas”. Madrid: Inédito, Seminario de Fuentes Orales, Universidade Complutense. 2009.
* JULIAN ADAN, EVA(coord.) "Estudo de usos públicos e sociais para a recuperación natural e patrimonial do ámbito do Salgueirón". A Oitava Illa. 2007
* VIÑERS SALINAS, MARIA. Arquitectura y dibujo: la fábrica Massó de Cangas de Morrazo. Traballo final de Grado, ETS Arquitectura Universidad Complutense de Madrid. 2017.
* VV.AA., “A factoría baleeira de Massó”, Xunta de Galicia, 2006.
* AGUILAR VILA, ÁLEX e LÓPEZ DE PRADO NISTAL, COVADONGA. De Punta Balea a Cabo Morás: A caza moderna da balea en Galicia. A Coruña: ed. Museo Massó. 2015.
* Ficha 152 do Inventario da "Asociación Galega do Patrimonio Industrial Buxa". www.asociacionbuxa.com. Consultado o 15-XI-2017.
* Ficha 2 do "Inventario del Patrimonio Arquitectónico Industrial en Vigo y su comarca" de BEREA, EDUARDO e GARCÍA MOVILLA, C. Madrid: MOPU. 1993.
* Ficha 033 do "Proyecto COAG/VIGO: patrimonio arquitectónico moderno y contemporáneo en Galicia ‘Arquitectura industrial en Vigo" de SOBRINO FAGILDE, IRIA e CALVIÑO IGLESIAS, RAI . Vigo: ed. COAG Vigo. 2008.
A Pedro Cuadrado Gago, por aportar informacións e documentos para realizar esta ficha
Agradecementos